Jak odruchy ustno-twarzowe wpływają na rozwój mowy?

Odruchy ustno-twarzowe – krótkie przypomnienie 

Odruchy ustno-twarzowe były dokładnie omawiane w poprzednich artykułach. Dzisiejszy artykuł będzie skupiał się na ich wpływie na rozwój mowy. Przypomnijmy jednak jakie odruchy występują u człowieka: 

• odruch ssania, 
• odruch przełykania, 
• odruch nasycenia, 
• odruch kąsania, gryzienia, zaciskania zębów, 
• odruch żucia, 
• odruch wymiotny, 
• odruch ryjkowy (trąbkowy), 
• odruch Babkina (odruch dłoniowo-bródkowy), 
• odruch szukania ustami, 
• odruch ustalania głowy wraz z wariantami (błędnikowy i wzrokowy). 

Przeczytaj również:
Odruchy ustno-twarzowe – dlaczego są ważne w rozwoju dziecka?
Zaburzone odruchy ustno-twarzowe u dzieci – czym grożą?

Odruchy ustno-twarzowe a mowa 

Mówienie zaliczane jest do wyższych funkcji psychicznych, które wymaga ścisłej współpracy zarówno aparatu artykulacyjnego, narządów artykulacyjnych (język, policzki, wargi, podniebienie), jak i mózgu. Takie połączenie umożliwia nie tylko samą komunikację, jako mówienie i tworzenie zrozumiałych dźwięków, ale też używanie mowy adekwatnie do kontekstu i sytuacji oraz rozumienie jej. Mówienie integruje myślenie i motorykę, w tym wspomniane odruchy ustno-twarzowe, mające niezaprzeczalny wpływ na pojawienie się i kształtowanie umiejętności komunikacji. Aby rozwój komunikacji przebiegał pomyślnie, odruchy powinny w określonym czasie się zintegrować. W dużej mierze chodzi tu o integrację odruchów związanych z: 

• spożywaniem pokarmu, tj. odruch połykania, gryzienia, ssania, kąsania, 
• mimiką twarzy, a więc wyrażaniem emocji – uśmiechanie się, gniew, płacz, zadowolenie itd., 
• artykulacją dźwięków podczas głużenia i gaworzenia, 
• reakcjami wzrokowymi i słuchowymi, tj. mruganiem, słyszeniem, otwieraniem oczu. 

Motoryka ustno-twarzowa u małych dzieci daje podstawę nie tylko do samego procesu mówienia, ale też do rozumienia mowy i rozwoju myślenia. Pojawiające się odruchy jednocześnie stymulują rozwój motoryczny i wyzwalają kryjący się głęboko potencjał do mówienia i myślenia.  

Ssanie 

Odruch ssania pojawia się już w 14. tygodniu życia płodowego. Polega ono na aktywnych ruchach języka w górę i w dół, a także zaciskaniu warg. Ssanie aktywizuje mięśnie artykulacyjne, prawidłowy tor oddechowy, a także wpływa na rozwój kolejno pojawiających się odruchów, tj. kąsania, gryzienia, żucia.  

Podczas ssania pojawiają się takie same ruchy, które obecne są podczas artykulacji, a więc jest to stały trening i przygotowanie do późniejszego mówienia.  

Kąsanie, gryzienie, zaciskanie zębów 

Każdy odruch ustno-twarzowy ma wpływ na rozwój mowy, ale niektóre z nich znacznie przyczyniają się do późniejszej prawidłowej artykulacji konkretnych głosek. I tak chociażby odruchy kąsania, gryzienia i zaciskania zębów, chociaż pierwotnie są reakcją dziecka na głód, związane są z późniejszą artykulacją głosek p, b, d, s, z, c, sz, cz, rz, l. Odruch kąsania wygasa około 6-7. miesiąca życia, a w jego miejsce wchodzi aktywna stymulacja żucia. Pamiętajmy, że w tym okresie zaczynają pojawiać się zęby mleczne, a dziecko stopniowo może zmieniać dietę, przyjmując inne pokarmy niż mleko matki. Odruch żucia ma związek nie tylko ze spożywaniem pokarmu, ale też z rozwojem mowy.  

Żucie 

Prawidłowe żucie ma korzystny wpływ na dobre funkcjonowanie układu trawiennego. Pojawia się ono w okresie niemowlęcym wraz z wyrzynaniem się pierwszych zębów mlecznych. Należy zaznaczyć, że odruch żucia działa prawidłowo, jeśli inne odruchy związane z jedzeniem (kąsanie, ssania, gryzienie) są prawidłowo rozwinięte. Odruch żucia ma związek z późniejszą artykulacją głosek szumiących sz, cz, rz i syczących s, z, c, dz.  

Odruch trąbkowy (ryjkowy)

U niemowląt odruch trąbkowy obecny jest już w trakcie poszukiwania źródła pokarmu, czyli matczynej piersi. W późniejszym czasie wpływa na rozwój umiejętności, takich jak picie przez słomkę, całowanie, dmuchanie (czyli robienie tzw. dzióbka). Odruch trąbkowy ma też swój wkład w rozwój mowy i artykulacje głosek syczących s, z, c, dz, szumiących sz, rz, cz, samogłosek a, e , o, u oraz l, j,w.  

Znaczenie odruchów ustno-twarzowych dla organizmu 

Odruchy, z którymi rodzi się dziecko, nie są przypadkowe. Niosą one ze sobą pierwotną wolę przetrwania i obrony, a także radzenia sobie w „sytuacjach kryzysowych”, w których znajdzie się niemowlę. W sytuacjach gdy odruchy ustno-twarzowe pojawiają się z opóźnieniem lub zbyt późno ulegają integracji, może pojawić się nieprawidłowe ssanie, połykanie, gryzienie, żucie – odruchy te mogą być spowolnione lub zbyt szybkie, wywołując szereg następstw. W późniejszym czasie nieprawidłowe pojawienie się odruchów ma wpływ na tworzenie się tzw. kontrolowanych schematów koordynacji podczas artykulacji.  

Niezintegrowane odruchy ustno-twarzowe są przejawem braku dojrzałości neuromotorycznej u dzieci i mogą przejawiać się w postaci dysfunkcji, zaburzeń zachowania, zaburzeń emocjonalnych, wad postawy czy zaburzeń funkcji wzrokowo-słuchowych.  

Odruchy ustalania głowy – wzrokowy i błędnikowy 

Odruch ustalania głowy obecny jest już w 4. miesiącu życia płodowego i ma wpływ na kształtowanie ruchów głowy, a także na rozwój układu przedsionkowego, związanego z równowagą, a także procesem uczenia się. Odruch ustalania głowy ma swój wkład już w trakcie porodu, ponieważ umożliwia dziecku pochylenie główki do przodu (do wyjścia z miednicy). Odruchy te towarzyszą człowiekowi przez całe życie, przyczyniając się do prawidłowej koordynacji ruchowej. Odruch wzrokowy umożliwia kontrolowanie pozycji głowy, a także ma związek z reakcją oczu. Ma on również wpływ na rozwój aparatu artykulacyjnego. 

Wydawać by się mogło, że rozwój mowy nie jest skomplikowanym procesem. A jednak. Już w życiu płodowym dziecko stale przygotowuje się do późniejszego mówienia poprzez odruchy ustno-twarzowe, które mu towarzyszą.