Zaburzenia dojrzewania płciowego – co powinno wzbudzić niepokój rodziców?

Kiedy ma miejsce prawidłowe dojrzewanie płciowe? 

Dojrzewanie płciowe, czyli pokwitanie, przebiega etapami.  

U dziewczynek w pierwszej kolejności możemy zauważyć: 

• rozwój piersi (między 8,5 a 12,5 lat),  
• pojawienie się owłosienia łonowego,  
• gwałtowny skok wzrostu, 
• pierwszą miesiączkę (menarche), która występuje po około 2,5 roku od rozpoczęcia pokwitania. Jest też oznaką zakończenia wzrastania.  

W ostatnich latach wiek rozpoczęcia dojrzewania płciowego u dziewcząt obniżył się, jednak wiek pierwszej miesiączki jest podobny – oznacza to, że współcześnie cały okres pokwitania jest wydłużony. 

Proces ten różni się u chłopców, u których: 

• pierwszym objawem pokwitania jest powiększenie jąder,  
• następnie pojawia się owłosienie łonowe (między 10. a 14. rokiem życia) i skok wzrostu, który zachodzi później niż u dziewczynek i jest większy. 

Zarówno u dziewczynek, jak i u chłopców występują:  

• owłosienie pachowe,  
• trądzik młodzieńczy, 
• wahania nastroju. 

Przedwczesne dojrzewanie płciowe 

Pokwitanie uznaje się za przedwczesne, gdy drugorzędowe cechy płciowe rozwiną się przed 8. rokiem życia u dziewczynek i przed 9. rokiem życia u chłopców.  

Przyczyną może być aktywacja wydzielania gonadotropin (GnRH), które pobudzają wydzielanie hormonów płciowych, na przykład z powodu: 

• guza mózgu,  
• wodogłowia,  
• wad wrodzonych, 
• urazu w obrębie ośrodkowego układu nerwowego.  

Taka postać częściej występuje u chłopców.  

Istnieje również postać idiopatyczna, czyli bez wyjaśnionej przyczyny, częściej występująca u dziewczynek. 

Do przyczyn niezależnych od gonadotropin zaliczamy zaburzenia powodujące zwiększone wydzielanie hormonów płciowych przez gonady lub nadnercza. 

Objawami przedwczesnego pokwitania są: 

• wczesny rozwój wtórnych cech płciowych,  
• przyspieszenie tempa wzrastania i dojrzewania kośca,  
• zaburzone proporcje ciała, 
• niski wzrost ostateczny.  

W leczeniu postaci gonadotropinozależnej stosuje się analogi GnRH, które hamują czynność przysadki mózgowej. Istotne jest szybkie wdrożenie leczenia. W postaci niezależnej od gonadotropin leczymy przyczynę, która spowodowała powstanie tego zaburzenia. 

Opóźnione dojrzewanie płciowe 

O opóźnionym dojrzewaniu mówi się, jeżeli jego pierwsze objawy nie występują u dziewcząt po 14. roku życia, a u chłopców po 15. roku życia.  

W przeciwieństwie do przedwczesnego dojrzewania płciowego ten problem częściej dotyka chłopców. Najczęściej jednak występuje rodzinnie i nie jest związany z patologią.  

Innymi przyczynami mogą być: 

• restrykcyjna dieta i nadmierny wysiłek fizyczny, 
• niska aktywność wydzielania gonadotropin – guzy mózgu, niedoczynność przysadki mózgowej, choroby wieloukładowe (mukowiscydoza, choroba Leśnioweskiego-Crohna, astma), niedoczynność tarczycy, 
• wysoka aktywność wydzielania gonadotropin – tutaj zaliczamy zarówno zespoły genetyczne (zespół Klinefeltera, zespół Turnera), jak i nabyte uszkodzenie gonad, na przykład w przebiegu operacji, chemioterapii czy urazu. 

U chłopców leczenie zwykle nie jest konieczne. W innym przypadku można zastosować oksandrolon lub testosteron. U dziewczynek, u których opóźnienie dojrzewania występuje rzadziej, należy wykluczyć przyczyny organiczne, wykonać test genetyczny oraz badanie aktywności hormonów tarczycy i hormonów płciowych. Dziewczynki mogą być leczone estradiolem. 

Niski wzrost – kiedy można o nim mówić? 

Niski wzrost u dziecka rozpoznajemy, gdy jest niższy od 2 centyla na siatce centylowej. Przyczynami niskiego wzrostu mogą być: 

• niscy rodzice – niski wzrost występujący rodzinnie zwykle nie świadczy to o żadnym zaburzeniu; 
• zespoły aberracji chromosomowych – zespół Downa, zespół Turnera, zespół Noonan, zespół Russella-Silvera. O ile zespół Downa jest zazwyczaj rozpoznawany już przy urodzeniu, to pozostałe zespoły nie dają wyraźnych objawów i są diagnozowane później; 
• nieodpowiednie odżywianie – chodzi tu zarówno o zaburzenia odżywiania (anoreksja i bulimia), jak i restrykcyjne diety czy zwiększone zapotrzebowanie energetyczne. Takie dzieci będą niskie i jednocześnie będą miały niedowagę; 
• choroby przewlekłe – celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, przewlekła choroba nerek, mukowiscydoza czy wrodzona wada serca; 
• deprywacja psychospołeczna – dzieci zaniedbywane fizycznie i psychicznie mogą cechować się niskim wzrostem, niedowagą oraz mogą później dojrzewać płciowo; 
• choroby endokrynologiczne – niedoczynność tarczycy, niedobór hormonu wzrostu, zespół Cushinga. 

Wysoki wzrost – czy jest powodem do zmartwień? 

Wysoki wzrost często powoduje dumę rodziców, więc rzadziej zgłaszają się oni do lekarza. Zwykle dzieje się to właśnie podczas skoku pokwitaniowego, kiedy nadmierny wzrost zaczyna przeszkadzać, szczególnie dziewczynkom. Przyczynami wysokiego wzrostu są: 

• wysocy rodzice – jest to najczęstszy powód wysokiego wzrostu dzieci i nie stanowi patologii; 
• otyłość – choroba ta przyśpiesza dojrzewanie płciowe, ale ostateczny wzrost najczęściej nie jest nadmierny; 
• choroby endokrynologiczne – nadczynność tarczycy, nadmiar hormonów płciowych, nadmiar androgenów nadnerczowych (wrodzony przerost nadnerczy, gigantyzm – czyli nadmierne wydzielanie hormonu wzrostu); 
•  zespoły – zespół Marfana, zespół Klinefeltera, homocystynuria, zespół Sotosa. 

Czas dojrzewania płciowego jest różny i w dużym stopniu zależy od naszych rodziców. Przedwczesne pokwitanie u dziewcząt jest najczęściej spowodowane wczesnym początkiem prawidłowego pokwitania, za to u chłopców ma zwykle przyczynę organiczną. Odwrotnie jest z opóźnionym pokwitaniem, w przypadku którego przyczyna organiczna występuje zwykle u dziewczynek. Po zauważeniu objawów zaburzenia pokwitania należy zgłosić się do lekarza rodzinnego lub pediatry. Jeżeli symptomy wzbudzą jego zaniepokojenie, może skierować dziecko do poradni endokrynologicznej dla dzieci.