Zespół policystycznych jajników (PCOS). Co musisz wiedzieć?

PCOS – co to jest?

Zespół policystycznych jajników (ang. polycystic ovarian syndrome, PCOS) to zespół objawów, które dotykają głównie kobiet w wieku rozrodczym.  

PCOS charakteryzuje się:  

• zaburzeniami owulacji,  
• niepłodnością,  
• hiperandrogenizmem, czyli nadprodukcją męskich hormonów płciowych, 
• charakterystycznym w USG obrazem jajników, w którym występują liczne powiększone pęcherzyki jajnikowe. 

Pęcherzyk jajnikowy składa się z komórek tekalnych i ziarnistych otaczających komórkę jajową. Komórki tekalne wytwarzają męski hormon – androstendion, a komórki ziarniste aromatazę. Przekształca ona androstendion do estradiolu, który jest żeńskim hormonem płciowym. Komórki te są pobudzane przez „sygnał” pochodzący z mózgu – hormon folikulotropowy (FSH), który aktywuje komórki ziarniste oraz hormon luteinizujący (LH). Ten z kolei pobudza komórki tekalne.  

Istotą zespołu policystycznych jajników jest wzmożone wydzielanie LH i zwiększona odpowiedź komórek tekalnych nadmiernie produkujących męskie hormony płciowe.

Z PCOS często współistnieją: 

• insulinooporność,  
• hiperinsulinemia,  
• otyłość i zaburzenia lipidowe. 

Te zaburzenia pogarszają przebieg choroby. 

Zespół policystycznych jajników – przyczyny

Nie znamy dokładnej przyczyny powstawania zespołu policystycznych jajników. Badacze uznają, że ten mechanizm jest złożony i obejmuje czynniki endokrynologiczne, metaboliczne, genetyczne i środowiskowe.  

Do czynników ryzyka wystąpienia PCOS możemy zaliczyć: 

• występowanie rodzinne – 20-30% sióstr i 25-50% matek pacjentek z rozpoznanym PCOS również mają to zaburzenie; 
• otyłość – jest kluczowym czynnikiem ciężkości przebiegu PCOS; 
• nadmierną ekspozycję na hormony męskie w życiu płodowym; 
• małą masę urodzeniową.  

Główną przyczyną objawów występujących w PCOS jest nadprodukcja androgenów (hiperandrogenizm). Nie do końca wiemy, który z mechanizmów doprowadzających do hiperandrogenizmu jest tym pierwotnym. Androgeny powodują zwiększone wydzielanie LH, co pobudza komórki tekalne do ich jeszcze większej produkcji. Hiperandrogenizm przyczynia się też do otyłości, dyslipidemii i powstania insulinooporności. Z kolei insulinooporność i hiperinsulinemia również prowadzą do większej syntezy androgenów.  

Wysoki poziom androgenów powoduje wzrost pęcherzyków jajnikowych i zatrzymanie ich rozwoju, co jest przyczyną zaburzeń owulacji i niepłodności.

PCOS – objawy

Na zespół policystycznych jajników składają się trzy główne objawy:  

• zaburzenia cyklu miesiączkowego,  
• powiększenie i torbielowatość jajników,  
• hiperandrogenizacja.  

Nie zawsze obecne są wszystkie trzy objawy, co powoduje trudności z rozpoznaniem oraz wpływa na różny poziom problemów metabolicznych i zaburzeń płodności u każdej chorej. 

Zaburzenia miesiączkowania 

Występują u 93% kobiet z PCOS. Charakteryzują się rzadkimi owulacjami lub ich brakiem (anowulacja). Wysoki poziom androgenów zatrzymuje pęcherzyki jajnikowe w fazie folikularnej i tym samym hamuje owulacje, doprowadzając do niepłodności. Brak owulacji nie oznacza braku krwawienia menstruacyjnego.  

Nawet 30% pacjentek z PCOS z regularnymi krwawieniami ma nieregularne owulacje.  

Wiele kobiet dowiaduje się o chorobie dopiero przy problemach z zajściem w ciążę. 

Hiperandrogenizm 

Hiperandrogenizm to zespół objawów spowodowanych zbyt dużym stężeniem męskich hormonów płciowych (androgenów) u kobiet.  

Do głównych objawów nadmiaru androgenów zaliczamy: 

• hirsutyzm – to tzw. owłosienie typu męskiego, czyli nadmierny wzrost włosów terminalnych u kobiet w okolicach typowych dla mężczyzn (warga, klatka piersiowa, brzuch, plecy); 
• trądzik – nadmiar androgenów pobudza gruczoły łojowe, stwarzając dobre warunki do rozwoju bakterii. Trądzik związany z hiperandrogenizmem dotyka 60-80% kobiet; 
• łysienie typu męskiego – występuje u 5-50% kobiet z PCOS. Androgeny powodują wzrost włosów w niektórych okolicach ciała (hirsutyzm), ale również wypadanie włosów na owłosionej skórze głowy. 

„Policystyczne” jajniki 

Wbrew nazwie jajniki nie mają cyst, a jedynie powiększone i zatrzymane w rozwoju pęcherzyki jajnikowe. Ich liczba jest 2-3-krotnie większa niż u zdrowych kobiet. Przerost komórek zrębu jajnika spycha je na obwód jajnika, co powoduje charakterystyczny obraz w badaniu USG. 

PCOS wiąże się z większym ryzykiem rozwinięcia: 

• otyłości, 
• rogowacenia ciemnego (acanthosis nigricans) – choroba skóry powodująca jej ciemne zabarwienie najczęściej w okolicy pach, szyi i dłoni, 
• rozrostu i raka endometrium, 
• zaburzeń lękowych i depresji.

Zespół policystycznych jajników a tycie

Z otyłością lub nadwagą zmaga się nawet 80% kobiet z PCOS. Jest to najczęściej otyłość centralna, w której tkanka tłuszczowa gromadzi się głównie w okolicy brzucha. Otyłość jest silnie związana z hiperinsulinemią, insulinoopornością, cukrzycą typu II oraz zwiększonym stężeniem androgenów. Występowanie otyłości pogarsza przebieg choroby. 

Przy otyłości częściej obserwujemy: 

• obfite krwawienia miesiączkowe,  
• anemię,  
• bezdech senny,  
• przerost błony śluzowej macicy, 
• zaburzenia metaboliczne, które prowadzą do chorób sercowo-naczyniowych. 

PCOS a ciąża

PCOS powoduje rzadkie owulacje lub ich brak, co jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym za niepłodność. Zwiększa się też ryzyko poronień. Mimo że PCOS to główna przyczyna niepłodności, wiele kobiet z PCOS zachodzi ciążę. 

Zespół policystycznych jajników – badania. Jak go wykryć?

Objawy PCOS nie są swoiste, dlatego rozpoznanie choroby stawia lekarz po wykluczeniu innych przyczyn dolegliwości.  

Zaliczamy do nich:  

• zaburzenia pracy tarczycy,  
• przerost nadnerczy,  
• guzy wydzielające hormony. 

Aby rozpoznać PCOS, pacjentka musi spełniać 2 z 3 kryteriów Rotterdamskich: 

• kliniczne lub biochemiczne wykładniki hiperandrogenizmu, 
• rzadka owulacja lub jej brak, 
• obraz policystycznych jajników w USG – policystyczne jajniki to takie, których objętość wynosi ok. 10 cm3 i/lub w każdym z nich występuje minimum 20 pęcherzyków o średnicy 2-9 mm. 

W tym celu lekarz powinien:  

• zebrać dokładny wywiad dotyczący płodności, cyklu miesiączkowego i występowania PCOS w rodzinie,  
• ocenić objawy takie jak hirsutyzm, zmiany skórne, masa ciała,   
• wykonać badanie USG,  
• zlecić badania krwi – poziom hormonów, glikemię oraz dodatkowe parametry pozwalające wykluczyć inne przyczyny objawów. 

Czy zespół policystycznych jajników jest uleczalny? 

Nie istnieje lek na PCOS. Nawet u kobiet po menopauzie często nadal występuje wysoki poziom androgenów i insulinooporność. Leczenie pomaga łagodzić i objawy i im zapobiegać, jednak symptomy wracają po zaprzestaniu terapii. 

PCOS – leczenie 

Specjaliści powinni leczyć PCOS interdyscyplinarnie. Celem leczenia jest zmniejszenie hiperandrogenizacji i zaburzeń metabolicznych, leczenie niepłodności oraz pobudzenie owulacji. Leczenie zależy od występujących objawów i planów pacjentki w kwestii posiadania potomstwa. 

Metody leczenia: 

• zmiana stylu życia – leczenie PCOS u osób otyłych polega na zmianie nawyków żywieniowych, regularnej aktywności fizycznej i włączeniu diety redukcyjnej. Pomocna może być wizyta u dietetyka. Spadek masy ciała o 5-10% wpływa na unormowanie cyklu i owulacji; 
• dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne – hamują wydzielanie LH, zmniejszają hiperandrogenizm i zapewniają regularność cyklu miesiączkowego; 
• antyandrogeny (spironolakton, finasteryd) – zmniejszają stężenie androgenów, ale mogą uszkodzić płód, dlatego przy ich stosowaniu konieczne jest stosowanie antykoncepcji; 
• pobudzenie owulacji – jest to najważniejszy cel leczenia u kobiet planujących ciążę. W terapii stosuje się cytrynian klomifenu lub letrozol. Jeśli leczenie nie przyniesie efektów, można skorzystać z zapłodnienia pozaustrojowego; 
• metformina – zmniejsza produkcję androgenów w jajnikach i nadnerczach, zmniejsza insulinooporność i poprawia skuteczność diety. Metformina u 3-50% pacjentek przywraca cykle owulacyjne i zwiększa szanse na zajście w ciążę; 
• leczenie laparoskopowe – stosowane w przypadku nieskuteczności leczenia farmakologicznego. Polega na usunięciu nieprawidłowych zmian w jajnikach. 

Zespół policystycznych jajników – dieta 

Jeśli zmagasz się z zespołem policystycznych jajników, zadbaj o regularne spożywanie posiłków o niskim indeksie glikemicznym.  

Produkty, które jesz, powinny być bogate w: 

• antyoksydanty,  
• cynk,  
• selen,  
• witaminę B1.  

Wprowadź także suplementację witaminy D3.

Dieta redukcyjna w połączeniu z aktywnością fizyczną i właściwą ilością snu może zmniejszyć objawy hirsutyzmu, zaburzenia lipidowe i insulinooporność. 

Przeczytaj również:
Dieta w zespole policystycznych jajników (PCOS)