Czy można uzależnić się od cukru?

Ile cukru spożywa się w Polsce? 

W lutym 2019 roku został opublikowany Raport Narodowego Funduszu Zdrowia zatytułowany „Cukier, otyłość – konsekwencje”, który obejmował dane na temat konsumpcji cukru w Polsce i jego negatywne następstwa zdrowotne wśród społeczeństwa. Dane przedstawione w 2017 roku przez Główny Urząd Statystyczny pokazują, że spożycie cukru stołowego uległo znaczącemu zmniejszeniu (-5,7 kg w przeliczeniu na jednego mieszkańca Polski) w porównaniu z rokiem 2008, natomiast w ostatnich latach wyraźnie wzrosła konsumpcja cukru w postaci żywności wygodnej o wysokim stopniu przetworzenia (+11,8 kg w przeliczeniu na jednego obywatela Polski w porównaniu do roku 2008). W rezultacie oznacza to, że spożycie cukrów prostych wśród mieszkańców naszego kraju nadal rośnie, jednak obecnie ich głównym źródłem są słodycze, wyroby cukiernicze i słodkie napoje.

Jakie są konsekwencje zdrowotne stale rosnącego spożycia wysokokalorycznych produktów bogatych w cukry proste? 

• 3 na 5 dorosłych Polaków ma nadwagę, natomiast co czwarty jest otyły.  
• U prawie połowy chłopców i jednej czwartej dziewcząt do 20 roku życia stwierdzono nadwagę, za to otyłość obejmuje 13% chłopców i 5% dziewcząt. 
• Niespełna 1400 zgonów rocznie jest ściśle związanych z nadmierną konsumpcją napojów słodzonych cukrem. 
• Stale rośnie liczba otyłych pacjentów chorujących na cukrzycę, nadciśnienie tętnicze, obturacyjny bezdech senny, choroby pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych. 

Czy cukier wykazuje właściwości uzależniające? 

Wyniki badań z udziałem ludzi wskazują, że spożycie słodkich pokarmów, które w głównej mierze zawierają cukry proste oraz równocześnie niewiele tłuszczu (np. landrynek, lizaków, cukierków pudrowych, suszonych owoców), podobnie zresztą jak żywności słonej i niskotłuszczowej (np. krakersów, precelków, paluszków słonych), może powodować zagrożenie uzależnieniem jedynie u relatywnie nielicznego grona osób. Ponadto naukowcy wykazali, że powyższe pokarmy nie powodują wyraźnie zwiększonego ryzyka przyrostu masy ciała. Co więcej, wyłącznie pojedyncze osoby mają tendencję do sięgania po cukier stołowy w sytuacjach silnego napięcia emocjonalnego, gdyż nie jest on szczególnie smaczny w porównaniu choćby z szeroką gamą dostępnych na rynku słodyczy (np. batonów, ciastek, wafelków z kremem) czy słonych przekąsek (np. chipsów).  

Jak zauważono, o wiele bardziej problematyczne dla zdrowia są pokarmy słone i jednocześnie zasobne w tłuszcz (żywność typu fast food) oraz produkty słodkie i wysokotłuszczowe (słodycze i wyroby cukiernicze), które nie dość, że są w największym stopniu uzależniające, to jeszcze powodują wzrost masy tłuszczowej i rozwój nadwagi oraz otyłości.  

Które produkty mają zatem największy potencjał uzależniający? 

• Pokarmy słone i jednocześnie bogate w tłuszcz, tj. chipsy, pizza, zapiekanki, frytki, jajecznica na boczku, dania zawierające pełnotłuste sery, przetworzone tłuste gatunki mięs. 
• Pokarmy słodkie i zarazem obfitujące w tłuszcz, np. batony, ciasta, ciastka czekoladowe, ptasie mleczko, torty, czekolady mleczne. 

Warto zauważyć, że niniejsze produkty żywnościowe charakteryzujące się wysoką kalorycznością i dużą smakowitością, zawierają znaczne ilości:  

• tłuszczu, w tym często sporo nasyconych kwasów tłuszczowych oraz izomerów trans kwasów tłuszczowych (tzw. tłuszczów trans), 
• węglowodanów w postaci skrobi (np. mąka pszenna),  
• cukrów prostych (również w postaci syropu glukozowo-fruktozowego), 
• soli, 
• aromatów, 
• barwników, 
• substancji konserwujących, 
• substancji spulchniających. 

Bardzo trudno jest wskazać jeden określony składnik pokarmowy, który w tym przypadku będzie odpowiadał za silny efekt uzależniający żywności o wysokim stopniu przetworzenia, bogatej w tłuszcz, rafinowane węglowodany i sól, gdyż zawierają one na ogół wiele rozmaitych i odpowiednio dobranych komponentów, dzięki którym wyróżniają się smakiem.  

Wysokokaloryczne produkty o dużej smakowitości intensywnie pobudzają układ nagrody w mózgu i aktywują poszczególne obszary ośrodkowego układu nerwowego (np. podwzgórze, ciało migdałowate), co daje uczucie przyjemności i tworzy unikalną relację z jedzeniem, która pełni ważną funkcję w postrzeganiu wysokoprzetworzonej żywności jako wartości nagrody i poczucia bezpieczeństwa, zwłaszcza w sytuacjach silnego napięcia emocjonalnego. 

Dlaczego żywność o wysokim stopniu przetworzenia jest dla nas problemem? 

• Osoby, które regularnie spożywają produkty przetworzone, mają zazwyczaj większy apetyt i przez to jedzą więcej, przeciętnie o ponad 500 kcal w ciągu dnia, czego konsekwencją jest wzrost masy ciała (np. o 1 kg w okresie 2 tygodni). 
• Za wysoką konsumpcję żywności wysokoprzetworzonej prawdopodobnie odpowiada zawarta w niej określona kombinacja składników, która bardziej stymuluje apetyt. W przypadku spożycia niskoprzetworzonych produktów obserwuje się z kolei zmniejszenie stężenia greliny, czyli tzw. hormonu głodu, a więc w rezultacie spadek łaknienia. 
• Istnieje wysoki stopień międzyosobniczego zróżnicowania w tej kwestii, ponieważ niektóre osoby mogą silniej reagować na produkty o wysokim stopniu przetworzenia i co za tym idzie spożywać pod jej wpływem nawet o 1500 kcal więcej w ciągu doby, podczas gdy u innych apetyt nie ulega znaczącej zmianie. 
• Żywność wysokoprzetworzoną zazwyczaj cechuje miękka konsystencja, dlatego też łatwiej się ją przeżuwa i połyka, co zarazem pozwala skrócić do minimum czas konsumpcji posiłku. Jak się jednak okazuje, szybkie jedzenie posiłków może zaburzać komunikację między układem trawiennym a mózgiem, czego następstwem jest wyraźnie opóźnione uczucie, że jesteśmy wystarczająco syci i powinniśmy zaprzestać dalszej konsumpcji, co w rezultacie prowadzi do nadmiernego przejadania się. 
• Produkty przetworzone są tanie, smaczne, wygodne w spożyciu i łatwo dostępne, dlatego często stanowią stały element diety wielu osób borykających się z nadmiernym stopniem otłuszczenia ciała.  

Podsumowanie 

• W świetle aktualnych dowodów naukowych brakuje wystarczającego potwierdzenia odnośnie występowania uzależnienia od cukru u ludzi. 
• Dotychczas przeprowadzone badania z udziałem ludzi spójnie wykazały, że zdecydowanie bardziej uzależniające właściwości od tradycyjnego cukru stołowego posiada bogatokaloryczna żywność o wysokim stopniu przetworzenia i dużej smakowitości, która w szczególności obfituje w tłuszcz, sól i/lub cukry proste, tj. chipsy, pizza, frytki, czekolada mleczna, ciastka czekoladowe, batony, ciasta, torty, wafle z kremem.  
• Obecnie dobrze wiadomo, że wyraźne ograniczenie spożycia produktów spożywczych o wysokim stopniu przetworzenia jest skuteczną strategią zapobiegania i leczenia otyłości.