Kwas foliowy – funkcje, źródła, skutki niedoboru i nadmiaru

Kwas foliowy i jego pochodne są niezwykle ważne w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu człowieka i wbrew powszechnej opinii nie należy ograniczać się do suplementacji tej witaminy tylko w okresie ciąży. Kwas foliowy może występować pod innymi nazwami jako witamina B9, kwas pteroiloglutaminowy, folan, folacyna, a jego pochodne określone zostały jako foliany. Pod względem budowy chemicznej kwas foliowy to połączenie zasady pterydynowej, kwasu p-aminobenzoesowego (PABA) oraz kwasu glutaminowego. Omawiana witamina wykazuje najwyższą aktywność biologiczną jako tetrahydrofolian (TH4-folian).

Źródła kwasu foliowego

Niewielką część potrzebnych człowiekowi folianów jest w stanie wytworzyć mikrobiota jelitowa. Głównym źródłem kwasu foliowego jest jednak pożywienie, a szczególnie:

• warzywa: sałata, szpinak, brokuły, kapusta, kalafior, brukselka, szparagi, bób, zielony groszek, buraki, pomidory,
• ziarna, orzechy, pełnoziarniste pieczywo,
• owoce cytrusowe, np. pomarańcze,
• produkty pochodzenia zwierzęcego: wątroba, jaja, sery,
• drożdże.

Trzeba pamiętać, że kwas foliowy jest substancją wrażliwą na działanie czynników zewnętrznych. Wysoka temperatura, nadmierna ekspozycja na światło oraz zbyt długie przechowywanie obniżają zawartość folianów w produktach spożywczych. Oszacowano, że gotowanie redukuje zawartość kwasu foliowego aż o 40-70 %, dlatego zaleca się spożywanie warzyw i owoców przede wszystkim na surowo.

Biodostępność i niedobory folianów w organizmie

Biodostępność kwasu foliowego w naszym organizmie uzależniona jest od jego podaży w diecie, od rodzaju przyjmowanych leków oraz ogólnego stanu układu pokarmowego i mikrobioty jelitowej. Co ciekawe, syntetyczny kwas foliowy może być przyswajalny nawet w 100%, podczas gdy jego naturalna wersja wchłaniana jest na maksymalnym poziomie około 80%. Warto pamiętać, że prawidłowemu wykorzystywaniu folianów przez organizm sprzyja obecność witamin C i B12, oraz cynku i żelaza. Kwas foliowy magazynowany jest głównie w wątrobie, a jego zapasy w organizmie występują w ilości 5-10 mg. Nieprawidłowe wchłanianie kwasu foliowego może być skutkiem:

• zaburzeń w układzie pokarmowym,
• stanu zapalnego w jelitach,
• obniżonej aktywności niektórych enzymów,
• stosowania środków antykoncepcyjnych,
• stosowania niektórych leków np. przeciwpadaczkowych i przeciwzapalnych.

Na niedobory cierpią także alkoholicy oraz osoby palące papierosy. Szczególną grupę osób, u których występuje zwiększone zapotrzebowanie na kwas foliowy, stanowią kobiety w ciąży. Zbyt niskie stężenie folianów jest niebezpieczne dla zdrowia i może powodować:

• zmiany biochemiczne na poziomie przemian aminokwasów i kwasów nukleinowych,
• nieprawidłowy rozwój cewy nerwowej u płodu,
• zaburzenia w układzie nerwowym,
• drażliwość, depresję, obniżenie nastroju,
• zaburzenia w układzie krwionośnym,
• niedokrwistość megaloblastyczną (anemia),
• miażdżycę,
• wzrost ryzyka wystąpienia nowotworów.

Po co nam kwas foliowy?

Foliany są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, zwłaszcza w zakresie działania układu krwionośnego i nerwowego. Kwas foliowy jest kluczowy w biochemicznych przemianach niektórych aminokwasów (seryna i glicyna, metionina i homocysteina, histydyna i kwas glutaminowy) oraz kwasów nukleinowych, głównie poprzez udział w syntezie puryn i pirymidyn, które z kolei są składnikami zasad azotowych tworzących RNA i DNA. Poza tym foliany są wbudowywane w erytroblasty czyli komórki macierzyste czerwonych krwinek, co chroni przed anemią. Kwas foliowy jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego poprzez wpływ na powstawanie neuroprzekaźników takich jak dopamina, adrenalina i noradrenalina. Niedobory witaminy B9 mogą powodować zaburzenia neuropsychiatryczne, do których zaliczamy np. depresję czy psychozy.

Dlaczego kwas foliowy jest ważny w ciąży?

W czasie ciąży zapotrzebowanie na foliany zwiększa się dwukrotnie. Biorą one udział w wielu procesach, w tym w podziałach komórkowych, syntezie kwasów nukleinowych oraz wytwarzaniu erytrocytów, czyli czerwonych krwinek. Kobieta planująca dziecko powinna już około 3 miesiące wcześniej przyjmować preparat zawierający kwas foliowy,  a następnie kontynuować suplementację do co najmniej 12 tygodnia ciąży. Zalecana dzienna dawka folianów dla kobiet ciężarnych wynosi 400 mikrogramów (µg) i zazwyczaj taka porcja jest zawarta w preparatach witaminowych. Wiadomo, że część ciąż nie jest planowana, dlatego wszystkie kobiety w okresie rozrodczym powinny profilaktycznie przyjmować kwas foliowy w ilości co najmniej 250 µg/dobę. Najbardziej poważną konsekwencją niedoboru kwasu foliowego są wady cewy nerwowej płodu, które mogą występować pod postacią bezmózgowia, przepukliny mózgowej lub rozszczepu kręgosłupa. Poza tym zbyt niskie stężenie folianów może prowadzić do poronień, odklejania łożyska oraz niskiej masy ciała u noworodków.

Kwas foliowy chroni przed nowotworami

Niedobór kwasu foliowego powoduje pękanie nici DNA, zaburza mechanizmy naprawcze, syntezę i metylację DNA, oraz sprzyja powstawaniu mutacji w genach. Wszystkie te procesy prowadzą do nieprawidłowego namnażania komórek, co w efekcie sprzyja występowaniu niektórych nowotworów, np. raka płuc, szyjki macicy, jelita grubego, nerwiaka oraz białaczki. Suplementację kwasem foliowym można więc uznać za prewencję rozwoju nowotworów. Należy jednak pamiętać, że w przypadku występującej już choroby, podaż folianów może wręcz nasilać nowotworzenie i pogarszać stan zdrowia pacjenta.

Hiperwitaminoza

Dotychczas nie ustalono jasnej górnej granicy korzystnego stężenia kwasu foliowego, ale szacunkowo jest to 1 mg/dobę dla osób dorosłych. Zbyt wysoka podaż tej witaminy jest wręcz niebezpieczna, gdyż może nasilać zmiany nowotworowe, maskować niedobór witaminy B12 oraz zaburzać funkcjonowanie układu immunologicznego.

Kwas foliowy a stężenie homocysteiny w organizmie

Szczególnie ważnym aminokwasem związanym z kwasem foliowym jest homocysteina. Prawidłowe stężenie homocysteiny w osoczu wynosi 5-15 mikromol/l i jest zależne od wielu czynników np. od płci i wieku. Homocysteina może być przekształcana w naszym organizmie w inne aminokwasy – w metioninę lub cysteinę. W procesie tym kluczową rolę pełnią m.in. kwas foliowy, witamina B12 oraz prawidłowo funkcjonujący gen MTHRF. Przy nieprawidłowej podaży lub wykorzystaniu folianów przez organizm dochodzi do zaburzenia przemian homocysteiny, co powoduje wzrost stężenia tego aminokwasu w osoczu. Stan ten nazywany jest hiperhomocysteinemią i ma poważne konsekwencje zdrowotne. Zbyt wysokie stężenie homocysteiny:

• wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie układu krwionośnego,
• zwiększa ryzyko wystąpienia zakrzepów, nadciśnienia tętniczego, udaru mózgu, miażdżycy i chorób serca.

Na szczęście prawidłowo zbilansowana dieta oraz suplementacja kwasem foliowym pozwalają na zmniejszenie ryzyka pojawienia się tych chorób. W niektórych przypadkach zalecane jest wykonanie badań genetycznych w kierunku uszkodzenia genu MTHRF, co może przynieść ważną informację odnośnie terapeutycznych dawek kwasu foliowego przyjmowanego w tzw. metylowanej formie.

Należy pamiętać, że szybki styl życia oraz brak zbilansowanej diety są przyczyną dramatycznych w skutkach braków składników odżywczych i regulatorowych. Aby na długo zachować zdrowie i prowadzić profilaktykę chorób, należy zdawać sobie sprawę z konieczności przyjmowania witamin i składników mineralnych wraz z żywnością. Dodatkowa suplementacja preparatami witaminowymi pozwala na uzupełnienie niedoborów, co w efekcie sprzyja prawidłowemu funkcjonowaniu wszystkich procesów biochemicznych zachodzących w organizmie.