Kategorie
Gemini.pl

Artykuły

X - Aurovitas Tributron
X - Nowości 2024
X - Solpharma
X - Hello Spring
X - Tydzień francuskich marek
X - Światowy Dzień Zdrowia Jamy Ustnej

Szczepienia ochronne

Sortuj wg

Szczepienia ochronne – rodzaje i ich znaczenie 

Szczepienia ochronne są uważane za jedno z najcenniejszych osiągnięć medycyny, które corocznie zapobiega milionom zgonów. Dzięki powszechnemu wdrożeniu szczepień udało się wyeliminować groźnego wirusa ospy prawdziwej i zredukować do minimum zapadalność na liczne choroby zakaźne. Nieustannie opracowywane są nowe szczepionki, których skuteczność i bezpieczeństwo ocenia się na podstawie badań klinicznych.  Czytaj więcej...

Szczepienia ochronne – czym są i na czym polegają? 

Szczepienie ochronne polega na podaniu aktywnego biologicznie preparatu zawierającego określone antygeny, które poprzez stymulację układu odpornościowego prowadzą do wytworzenia swoistej odporności nabytej. Mechanizm ten przypomina naturalną reakcję organizmu, który po zetknięciu się z patogenem chorobotwórczym produkuje specjalne przeciwciała, nabywając tzw. pamięć immunologiczną. Przy kolejnym kontakcie z jego antygenami układ immunologiczny jest w stanie szybko i efektywnie odpowiedzieć, zapobiegając dalszemu rozwojowi choroby. Zasadniczą różnicą pomiędzy szczepieniem a przebyciem choroby jest kontrola nad zjadliwością patogenu, dzięki czemu szczepienie nie wywołuje objawów chorobowych lub daje tylko łagodne odczyny poszczepienne. Szczepionki chronią przede wszystkim przed zachorowaniem na infekcje wirusowe i bakteryjne, jednak w ostatnich latach naukowcy wykraczają poza ramy chorób zakaźnych, opracowując innowacyjne szczepionki, np. przeciw chorobie Alzheimera, w leczeniu nowotworów i innych chorób przewlekłych. Szczepienia są skutecznym i bezpiecznym sposobem na uniknięcie zachorowania na potencjalnie groźne schorzenia i ich powikłania. Warunkiem poddania się wakcynacji jest pozytywne przejście badania i wywiadu lekarskiego. Lekarz ocenia stan zdrowia i kwalifikuje daną osobę do szczepienia. Jeśli pacjent nie jest w pełni zdrowy, ma niedobory odporności lub istnieją inne przeciwwskazania medyczne, lekarz może przesunąć termin szczepienia lub zadecydować o zaniechaniu podawania danej szczepionki.  

Znaczenie szczepień ochronnych 

Szczepienia ochronne są cennym narzędziem we współczesnej medycynie. Poddanie się szczepieniu ma wpływ nie tylko na daną jednostkę, ale na całą populację. Dzięki szczepieniom ochronnym uzyskuje się: 

  • redukcję ryzyka zachorowania na daną jednostkę chorobową, ciężkiego przebiegu choroby i wystąpienia jej powikłań. Warto mieć na uwadze, że choroby, przeciwko którym opracowuje się szczepionkę, z reguły niosą ze sobą potencjalne ryzyko zgonu. Według danych WHO każdego roku z powodu chorób, którym można by zapobiec poprzez szczepienia ochronne, na świecie umiera ponad 1,4 miliona dzieci do 5. roku życia. Odnosząc te dane do krajów Europy, w ciągu roku umiera około 32 tysiące małych dzieci. Szacuje się, że dzięki szczepieniom przed śmiercią udaje się uchronić 3 miliony osób rocznie; 
  • zapobieganie epidemiom i pandemiom – ograniczenie rozprzestrzeniania się patogenów w środowisku jest możliwe dzięki mechanizmowi odporności zbiorowiskowej (populacyjnej). Wysoki poziom wyszczepienia populacji (zwykle powyżej 90%) sprawia, że znaczna część osób jest odporna na dany patogen, co przerywa łańcuch zakażeń. Odporność zbiorowiskowa chroni więc osoby nieuodpornione, które z ważnych przyczyn medycznych nie mogły zostać zaszczepione. Mechanizm ten ma znaczenie tylko w przypadku chorób przenoszonych z człowieka na człowieka, nie ma natomiast wpływu na zapadalność na takie choroby jak tężec, wścieklizna czy kleszczowe zapalenie mózgu. Dzięki zastosowaniu szczepionek udało się całkowicie wyeliminować wirusa ospy prawdziwej, który na przestrzeni wieków wywoływał epidemie pochłaniające miliony ofiar. W zależności od postaci śmiertelność wahała się od 30% do nawet 95%. W 2002 roku Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła, że na terenie Europy udało się wyeliminować także wirusa polio. Szczepienia pomogły opanować rozprzestrzenianie się wielu innych chorób zakaźnych, takich jak odra, świnka, błonica czy krztusiec; 
  • szczepienia generują dużo niższe koszty niż leczenie danej jednostki chorobowej, co niewątpliwie ma ogromne znaczenie dla obciążonych budżetów państw. Zapadalność na choroby zakaźne generuje koszty bezpośrednie związane z koniecznością hospitalizacji, podawania leków i rehabilitacji, a także koszty pośrednie wynikające z nieobecności w pracy i wypłacania świadczeń chorobowych. Przykładem mogą być szczepienia przeciwko rotawirusom – w państwach, w których je wprowadzono, nakłady zwróciły się w ciągu 2 lat; 
  • zapobiegają nierównemu dostępowi do usług medycznych – dzięki programowi bezpłatnych szczepień ochronnych każde dziecko ma równy dostęp do profilaktyki chorób. W przypadku zachorowania status finansowy rodziny często decyduje o jakości podejmowanego leczenia, co przekłada się na wyniki terapeutyczne. 

Rodzaje szczepień ochronnych 

Ze względu na ilość jednostek chorobowych, którym zapobiega dany preparat, szczepionki dzielimy na: 

  • jednoskładnikowe (monowalentne) – dają odporność na jedną chorobę zakaźną. Zwykle zawierają jeden rodzaj drobnoustroju lub jego antygeny, np. szczepionka przeciwko tężcowi, WZW typu B; 
  • wieloskładnikowe (poliwalentne) – niektóre patogeny wykazują duże zróżnicowanie antygenowe w obrębie jednego gatunku. Dlatego szczepionki poliwalentne zawierają w swoim składzie kilka typów tego samego drobnoustroju (np. szczepionka przeciwko poliomyelitis) lub antygeny kilku typów danego drobnoustroju (np. szczepionka przeciwko pneumokokom); 
  • skojarzone (wieloważne) – są niejako mieszaniną kilku różnych szczepionek i dają odporność na kilka różnych chorób zakaźnych. Zawierają różne drobnoustroje lub ich antygeny, np. szczepionka MMR (przeciwko odrze, śwince i różyczce) czy szczepionka DTP (błonica-tężec-krztusiec). Wśród szczepień wysoko skojarzonych wyróżnia się preparat 4w1: błonica, tężec, krztusiec, poliomyelitis, 5w1: błonica, tężec, krztusiec, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b oraz 6w1: błonica, tężec, krztusiec, poliomyelitis, Haemophilus influenzae typu b, wirusowe zapalenie wątroby typu B. Dzięki zastosowaniu szczepień wysoko skojarzonych zmniejsza się liczbę wykonywanych iniekcji oraz redukuje ilość substancji pomocniczych i konserwantów wprowadzanych do organizmu. 

Istnieje również podział szczepionek uwzględniający właściwości antygenu: 

  • szczepionki żywe – zawierają całe drobnoustroje, które zostały pozbawione zjadliwości, np. szczepionka przeciwko odrze, gruźlicy. Szczepionki żywe są w stanie wygenerować silną odporność już po pojedynczym podaniu. Ich wadą jest możliwość wywołania choroby u osób z niedoborami odporności; 
  • szczepionki inaktywowane – zawierają drobnoustroje zabite działaniem związków chemicznych (np. formaldehyd) lub wysokiej temperatury. Są więc bezpieczne i z reguły lepiej tolerowane przez organizm, ale charakteryzują się nieco mniejszą immunogennością niż szczepionki żywe. Dlatego też niektóre z nich mogą wymagać podania kilku dawek przypominających; 
  • szczepionki rekombinowane – w klasycznej metodzie oczyszczone antygeny otrzymuje się dzięki modyfikacji genetycznej niepatogennych komórek (np. drożdże, bakterie) polegającej na wprowadzeniu do ich genomu fragmentu kodującego dany antygen. W taki sposób produkuje się szczepionkę przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Do szczepionek rekombinowanych należą także szczepionki wektorowe. Nośnikami (wektorami) informacji genetycznej są zwykle nieszkodliwe wirusy lub bakterie, które dostarczają antygeny dzięki naturalnej zdolności do wnikania w głąb ludzkich komórek i indukowania ekspresji niesionych genów. Efektem jest produkcja białek patogenu, które stymulują organizm do wytwarzania konkretnych przeciwciał. Przykładem szczepionek wektorowych są preparaty przeciwko COVID-19 firm Astra-Zeneca i Johnson&Johnson. Innym rodzajem nowoczesnych szczepionek są szczepionki mRNA. Matrycowy RNA (mRNA) to kwas rybonukleinowy, który przenosi informację genetyczną o budowie konkretnego białka. mRNA, dostając się do wnętrza komórki, staje się matrycą do syntezy kodowanego polipeptydu. W przypadku szczepionki jest to wybrane białko wirusa, które następnie wzbudza odpowiedź immunologiczną organizmu.  Cząsteczka mRNA jest zamknięta w lipidowych nanocząsteczkach, które ułatwiają jej transport do komórki i chronią przed przedwczesną degradacją. mRNA działa w obrębie cytoplazmy, nie dostaje się do jądra komórkowego i nie integruje się z ludzkim DNA. Taka technologia została wykorzystana w produkcji preparatów Pfizer i Moderna skierowanych przeciw wirusowi SARS-CoV-2.  

Ze względu na drogę podania szczepionki dzieli się na: 

  • szczepionki podawane przez wstrzyknięcie – zdecydowana większość szczepionek podawana jest podczas iniekcji domięśniowej lub podskórnej; 
  • szczepionki podawane doustnie – w postaci roztworu do połknięcia podawane są zwykle szczepionki żywe jak np. szczepionka przeciw rotawirusom; 
  • szczepionki wziewne – występują w postaci aerozolu rozpylanego donosowo, np. żywa, atenuowana szczepionka przeciwko grypie, która jest dostępna w Polsce od 2019 roku. 

Szczepienia obowiązkowe 

W art. 68 ust. 4 Konstytucji RP widnieje zapis o tym, że władze publiczne mają obowiązek zwalczania chorób zakaźnych. Obowiązkowe szczepienia ochronne są wykonywane na podstawie ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U.2008 nr 234 poz. 1570). Powyższe normy prawne zobowiązują wszystkie osoby znajdujące się na terytorium Polski do poddania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym. Jednocześnie ustawodawca pozostawia pojedynczym jednostkom możliwość rezygnacji ze szczepienia, jeśli lekarz prowadzący stwierdzi medyczne przeciwwskazania do wakcynacji. W Polsce szczepienia obowiązkowe są finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia, co oznacza, że dla każdego pacjenta są bezpłatne. Wykonuje się je od urodzenia do 19. roku życia, a także u osób dorosłych szczególnie narażonych (np. studenci medycyny).  

Szczepienia obowiązkowe obejmują ochronę przed zachorowaniem na następujące choroby

  • gruźlica,  
  • wirusowe zapalenie wątroby typu B (WZW B), 
  • błonica,  
  • tężec, 
  • krztusiec,  
  • ostre nagminne porażenie dziecięce (poliomyelitis),  
  • inwazyjne zakażenie Haemophilus influenzae typu B (Hib),  
  • odra,  
  • świnka,  
  • różyczka,  
  • pneumokoki,  
  • ospa wietrzna (w grupach ryzyka). 

Szczepienia te realizuje się preparatami zakupionymi za pośrednictwem Ministerstwa Zdrowia. Jeśli natomiast pacjent lub jego prawny opiekun zdecyduje się na inną, równoważną lub wysoko skojarzoną szczepionkę, samodzielnie ponosi koszt jej zakupu. Szczepienia ochronne wykonywane są w przychodni, do której zostało zapisane dziecko. Za realizację kolejnych szczepień obowiązkowych odpowiedzialni są rodzice i lekarz rodzinny.  

Szczepienia nieobowiązkowe 

Oprócz szczepień obowiązkowych finansowanych z budżetu państwa istnieje szereg szczepień zalecanych, którym można się poddać na własny koszt w zależności od indywidualnych wskazań bądź potrzeb. Są to szczepienia przeciwko: 

  • wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (WZW A),  
  • WZW B (osoby narażone na zakażenie),  
  • ospie wietrznej,  
  • grypie,  
  • rotawirusom,  
  • pneumokokom (dla urodzonych przed 1 stycznia 2017),  
  • meningokokom,  
  • ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV),  
  • kleszczowemu zapaleniu mózgu,  
  • cholerze,  
  • durowi brzusznemu,  
  • wściekliźnie,  
  • żółtej gorączce. 

Program Szczepień Ochronnych – czym jest? 

Program Szczepień Ochronnych popularnie nazywany jest kalendarzem szczepień. Jest to spis aktualizowany corocznie przez Główny Inspektorat Sanitarny. Zawiera wykaz szczepień obowiązkowych i zalecanych oraz informacje o zasadach i czasie, w jakim powinny być wykonane. W niektórych indywidualnych przypadkach harmonogram szczepień może zostać zmodyfikowany przez lekarza prowadzącego, np. ze względu na stan zdrowia dziecka. Najwięcej szczepień ochronnych zaplanowanych jest na pierwszy rok życia dziecka. Tak duża częstotliwość szczepień wśród najmłodszych jest prawdopodobnie jedną z przyczyn, dla których w ostatnich latach obserwuje się coraz częstsze uchylanie się rodziców przed szczepieniem dzieci. Konsekwencją takich zachowań jest zagrożenie ponownego pojawienia się epidemii dawno zapomnianych chorób. Ten globalny problem jest dobrze widoczny w krajach zachodnich, gdzie znów odnotowuje się przypadki odry, którą do niedawna uważano za całkowicie wyeliminowaną. 

Dzięki realizacji Programu Szczepień Ochronnych zapewnia się dziecku ochronę przed zachorowaniem na szereg chorób zakaźnych, a także ogranicza możliwość rozprzestrzeniania się poszczególnych patogenów w środowisku. Uzyskanie odporności populacyjnej ma szczególne znaczenie dla osób, które ze względu na stan zdrowia nie mogą poddać się szczepieniom. Podczas wizyty lekarskiej poprzedzającej wakcynację mamy prawo pytać o właściwości danej szczepionki oraz możliwość nabycia innego preparatu dostępnego na rynku. 

Źródła: 

  • Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny – PORTAL szczepienia.info. 
  • Biała A., Kołaczkowska E., O tym, jak rywalizacja Ludwika Pasteura z Robertem Kochem doprowadziła do stworzenia kilku szczepionek i dlaczego „Eksperyment z Pouilly-Le-Fort” był perfekcyjny, Wszechświat, 2020. 
  • Chmielewska A., Mrukowicz J., Szczepionki mRNA i wektorowe przeciwko COVID-19 – konstrukcja i mechanizm działania, Med. Prakt., 2021. 
  • Krywult-Albańska M., Dobrzy rodzice czy źli obywatele? Uchylanie się od szczepień ochronnych w badaniach Jennifer A. Reich, Studia Socjologiczne, 2020. 
  • Roeske K., Stachowiak R., Bielecki J., Założenia i perspektywy wykorzystania żywych wektorów bakteryjnych we współczesnej wakcynologii, Post. Mikrobiol., 2016. 
  • Szalonka A., Społeczne uwarunkowania szczepień w Polsce w świetle badań ankietowych, Repozytorium Uniwersytetu Wrocławskiego, 2020. 
Masz pytanie, szukasz porady?
Jeśli szukasz darmowej porady w zakresie zdrowia oraz przyjmowania leków lub suplementów diety, chętnie odpowiemy na Twoje pytanie.
Zapytaj farmaceutę