Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – jak się objawia?

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR), potocznie nazywane zapaleniem opon mózgowych, to bakteryjne, wirusowe lub grzybicze zapalenie dotykające opon mózgowych, delikatnych błon otaczających mózg i rdzenia kręgowego.  

Bakteryjne zapalenie opon mózgowych jest wysoce zakaźną chorobą zagrażającą życiu.  

Najczęstszą przyczyną ZOMR są infekcje wirusowe. Następne w kolejności są infekcje bakteryjne, a ostatnie – infekcje grzybicze.

Przyczyny zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych 

Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest powodowane głównie przez enterowirusy. Mogą je również wywoływać inne wirusy: 

• opryszczki,  
• świnki,  
• odry,  
• grypy, 
• kleszczowego zapalenia mózgu, 
• HIV.  

Wirusowe ZOMR jest najczęściej łagodne i ustępuje samoistne.

Infekcje opon mózgowych związane z infekcją bakteryjną należą do najbardziej niebezpiecznych. 

Do infekcji dochodzi drogą krwionośną z zakażenia znajdującego się w innym miejscu lub w wyniku bezpośredniego zakażenia przez infekcje zatok lub ucha, urazy czaszki ze złamaniem lub po operacjach chirurgicznych. Najczęstszymi szczepami bakteryjnymi powodującymi ZOMR są: 

• Neisseria meningitidis – dwoinka zapalenia opon mózgowych, tzw. meningokoki; główna przyczyna bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci i dorosłych; przenoszone drogą kropelkową; okres wylęgania wynosi średnio 3-4 dni z zakresem od 2 do 10 dni. 
• Streptococcus pneumoniae – dwoinka zapalenia płuc, tzw. pneumokoki; druga najczęstsza przyczyna bakteryjnego ZOMR u dorosłych i dzieci; przenoszone drogą kropelkową; okres wylęgania wynosi 1-3 dni. 
• Haemophilus influenzae – pałeczka grypy; była częstą przyczyną ZOMR u dzieci, po wprowadzeniu szczepionki liczba zachorowań spadła; przenoszone drogą kropelkową; okres inkubacji to 2-4 dni. 

Najczęstszą przyczyną bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u noworodków są paciorkowce grupy B oraz pałeczki Gram-ujemne, np. bakterie E. Coli.  

Grzybicze ZOMR występuje rzadko, ale cechuje się złymi rokowaniami – najczęściej u osób z niesprawnym układem immunologicznym, np. chorych na AIDS lub przyjmujących leki immunosupresyjne. Powoduje przewlekłe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. 

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – objawy 

Objawy zapalenia opon mózgowych mogą być podobne do grypy. Pojawiają się one w ciągu kilku godzin lub dni. 

Podstawowymi objawami są: 

• nagła, wysoka gorączka, 
• sztywność karku, 
• silny ból głowy z wymiotami, 
• dezorientacja i trudności ze skupieniem się,  
• drgawki, 
• senność, 
• wysypka (w meningokokowym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych), 
• światłowstręt. 

Objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci (u niemowlaków): 

• wysoka gorączka, 
• ciągły płacz, 
• senność, 
• spowolnienie ruchowe, 
• brak apetytu, 
• wybrzuszenie ciemiączka czołowego, 
• sztywność karku i ciała. 

W przypadku występowania wyżej wymienionych objawów konieczny jest kontakt z lekarzem w celu wykluczenia bakteryjnego ZOMR. 

Jak lekarz diagnozuje zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych? 

W pierwszej kolejności zostaje pobrana krew na posiew. Jeżeli nie ma przeciwwskazań w postaci obrzęku lub guza mózgu, zostaje wykonane nakłucie lędźwiowe i pobrany płyn mózgowo-rdzeniowy na posiew. Tomografia komputerowa pomaga wykluczyć obrzęk mózgu lub guza przed wykonaniem punkcji lędźwiowej.  

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – leczenie 

Ostre bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych musi być szybko leczone przez podanie dożylnie antybiotyków. Istotne jest, aby leczenie rozpocząć jak najszybciej. W związku z tym stosuje się terapię empiryczną, która polega na podaniu najbardziej skutecznego antybiotyku jeszcze przed wynikiem posiewu, co odbywa się zgodnie z aktualnymi danami epidemiologicznymi mówiącymi o najczęstszym rodzaju schorzenia. Po otrzymaniu wyniku posiewu wprowadza się terapię celowaną według bakteriogramu. 

Jak zapobiegać zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych? 

Niektóre szczepy bakterii powodujących ZOMR są wrażliwe na szczepionki: 

• Haemophilus influenzae typu b – szczepienie obowiązkowe w Polsce zgodnie z kalendarzem szczepień drastycznie obniżyło ilość zachorowań na pałeczkę grypy w wieku dziecięcym. 
• Streptococcus pneumoniae – szczepienie obowiązkowe w Polsce zgodnie z kalendarzem szczepień. Szczepionka dostępna w wersji 10 i 13-walentnej, czyli zawierająca odpowiednio 10 i 13 serotypów najpopularniejszych szczepów Streptococcus pneumoniae. Szczepionki można podawać od ukończenia 6 tygodnia życia do 5. r.ż. Szczepionkę 13-walentną można również podawać dorosłym. 
• Neisseria meningitidis – szczepienie nieobowiązkowe. W Polsce dostępne są szczepionki skoniugowane przeciwko meningokokom grupy C, skoniungowane przeciwko menigokokom grupy A, C, W, Y oraz szczepionka przeciwko meningokokom grupy B. 

U kobiet w ciąży ważna jest odpowiednia obróbka cieplna spożywanych posiłków z powodu zwiększonego ryzyka zakażeniem bakterią Listeria monocytogenes. 

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – czynniki ryzyka 

Do czynników ryzyka wystąpienia ZOMR należą: 

• omijanie obowiązkowych szczepień, 
• przebywanie w zamkniętych zbiorowiskach (koszary, internaty), 
• ciąża – zwiększa ryzyko listeriozy, 
• niesprawny układ immunologiczny. 

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – powikłania 

Nieleczone ZOMR może szerzyć się na tkankę nerwową mózgu i powodować zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu. Im dłużej infekcja jest nieleczona, tym poważniejsze mogą być skutki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych: 

• utrata słuchu, 
• problemy z pamięcią i nauką, 
• uszkodzenie mózgu, 
• padaczka, 
• niewydolność nerek, 
• zgon. 

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zależnie od etiologii, jest chorobą ciężką i mogącą prowadzić do niepełnosprawności lub nawet zgonu. Dlatego niezwykle istotne jest szybkie wdrożenia leczenia, a do najważniejszych czynników prewencyjnych należą szczepienia zgodnie z kalendarzem szczepień. 

Źródła: 

• Przyjałkowski W., Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR), „mp.pl Interna”, [dostęp: 16 listopada 2019] https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.18.6.1. 
• Zajkowska A., Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, Neurologia po Dyplomie, 2017; 5 (9). 
• Meningitis, „WebMD”, [dostęp: 16 listopada 2019], https://www.webmd.com/children/understanding-meningitis-basics#1.